Melike’nin Bin Yıllık Uykusu
21 Temmuz 1798, Napolyon Bonapart komutasındaki Fransız birlikleri, Piramitler Muharebesi’nde Osmanlı’yı ağır bir yenilgiye uğrattı. Fransız İhtilali bütün tazeliği ile Osmanlı’nın bu uzak eyaletinde gezinmeye başlamıştı. Napolyon yanında yalnızca askerî birlikler ile değil; coğrafyacılar, dilciler, antika avcısı kâşifler, matematikçiler ve ressamlardan oluşan büyük bir bilim – sanat heyeti ile Mısır’a giriş yapmıştı. Ancak her şeyden önemlisi, ihtilâlin taze nefesini aşılayacak olan Arap harfleri ile uyumlu bir matbaa da, Bonapart ile birlikte Mısır’a adım attı.
Matbaa, işgalin ilk günlerinden itibaren çalışmaya koyuldu. Bonapart, Mısır halkına besmele ile başlayan bildiriler basarak sesleniyor; bu bildirilerde “Liberte, Egalite, Fraternite yâni Özgürlük, Eşitlik, Kardeşlik” kavramlarından söz ediyordu. Arap dünyasının ilk Batılı okulu “Institut d’Egypte” de, yine Napolyon tarafından kuruldu. Böylece ihtilalin milliyetçi (ve ayrılıkçı) tohumları, Balkan coğrafyasından çok önce, Ortadoğu’da Araplar arasında yayılmaya başladı. H. Henle’nin şu ifâdesi, bu durumu tek cümle ile açıklar: “Napolyon Şark’ın Melikesi’ni bin yıllık uykusundan uyandırmıştır.”
Arap Dünyasında Modern Bir Kavram: Wataniyya
Fransız kuvvetleri 1801 yılında Mısır’dan geri çekildiler; onların boşluğunu meşhur Mısır Hidivi Kavalalı Mehmet Ali Paşa doldurdu. Mısır yeniden Osmanlı toprağı olmuştu fakat Fransız ekolü köklerini Mısır toprağında salmaya çoktan başlamıştı. Kavalalı, Napolyon’un ihtilâlci ruhunu takip etti ve Batı aydınlanmasını benimsedi. Mısır’da her düzeyde ki okulunun kütüphaneleri Rousseau, Montesquieu ve Voltaire’in kitapları ile dolduruldu.
Kavalalı Mehmet Ali’nin yeniden yarattığı Mısır’da yetişen “Rafi el-Tahtavi” her yönü ile Fransız İhtilâli’nin izlerini taşıyan genç bir Arap’tı. O, “Vatan” sözcüğünü Batılı anlamda kullanan ilk Arap oldu. Tahtavi’nin inşa ettiği vatan ve millet kavramları, Arap düşüncesini kökten etkiledi. Tahtavi, bu kavramların hiçbirini ayrılıkçı bir söylem içinde kullanmamıştı; ancak bir sonraki dönemin ayrılıkçı Arapları, gerekli besini bu söylemler içinde buldular.
